TÜRKÇENİN TEK YARDIMCI ÜNSÜZÜ NEDEN Y SESİDİR?

TÜRKÇENİN TEK YARDIMCI ÜNSÜZÜ NEDEN “Y” SESİDİR?

Yazar: Ahmet Karadoğan. Türkiye Türkçesinde yardımcı ünsüzü konusu eskiden beri tartışılmaktadır. Kimileri y, ş, s, n olmak üzere dört tane yardımcı ünsüzden bahsederken kimileri de sadece y ünsüzünü yardımcı ünsüz olarak kabul etmektedir. Son yıllarda yardımcı ünsüz olarak sadece y’yi kabul edenlerin1 oranı artsa da hâlâ y’nin yanı sıra ş, s, n ünsüzlerini de yardımcı ünsüz olarak kabul edenler bulunmaktadır.2

Türkiye Türkçesinde yardımcı ses konusu Ercilasun tarafından açık, anlaşılır bir şekilde tüm yönleriyle incelenmiş ve kendi içinde tutarlı gerekçelerle sadece y’nin yardımcı ünsüz olarak kabul edilmesi gerektiği söylenmiştir. Ayrıca ş, s ve n ünsüzlerinin kaynağı veya gerçekte ne oldukları, bu seslerin bulunduğu eklerin nasıl gösterilmesi gerektiği de izah edilmiştir. (Ercilasun, 2000).

Türkçede yardımcı ünsüz kullanımıyla ilgili kurallar oldukça basit, düzenli ve kendi içinde tutarlıdır. Asıl görevi kelime içindeki ünlü çatışmasını engellemek olan yardımcı ünsüz, kelime birleşmelerinde kullanılmaz. İki farklı kelime birleşirken iki ünlü yan yana gelecekse ünlü birleşmesi gerçekleşir. Mesela, kahve altı>kahvaltı, cuma ertesi> cumartesi vs. Dolayısıyla yardımcı ünsüz kullanımında, ünlü çatışmasının kelime içinde mi yoksa kelimeler arasında mı gerçekleştiği belirleyici bir unsurdur. Hatta hasta imiş>hastayımış> hastaymış gibi örneklere bakıldığında bir kelime (klitik veya enklitik) dil bilgiselleşme (ekleşme) sürecine girdiğinde araya yardımcı ünsüz alabilir. Bu gibi durumlarda yardımcı ünsüzün varlığı veya yokluğu dil bilgiselleşme sürecine girilip girilmediği konusunda bir ölçüt olarak da kullanılabilir. Kısacası, yardımcı ünsüz ile ilgili hüküm verirken âdeta “kusursuz” işleyen bir sistem ile karşı karşıya olduğumuzu da unutmamak gerekir.

Bu çalışmada, yardımcı ünsüz ile ilgili yeni bir görüş ortaya konmayacak, Türkiye Türkçesindeki tek yardımcı ünsüzün y olduğu görüşünden yana tavır alınarak neden sadece y’nin yardımcı ünsüz sayılması gerektiği ile ilgili daha önceki çalışmalarda belirtilmemiş veya ayrıntısına girilmemiş gerekçelerden bahsedilecektir. Bu gerekçeler şöyle sıralanabilir:

1- Türkiye Türkçesinde ünlü ile başlayan veya tek bir ünlüden oluşan, bir baş- ka deyişle yardımcı ünsüz alabilecek 20 civarında ek vardır. Bu eklerin tamamı, yardımcı ünsüz olarak y’yi alırken sadece bir yerde ş, bir yerde s ve iki yerde n kullanılmasının mantıklı bir açıklaması yoktur. Her durumda kullanılan y ünsüzü varken neden sadece birer örnekte farklı ünsüzler kullanılsın?

Daha önceki yayınlarda da söylendiği gibi yardımcı ünsüzün fonetik aykırılığı ortadan kaldırma dışında herhangi bir işlevi yoktur. Kelimenin türü, görevi, anlamı, söz dizimindeki yeri vs. açılardan hiçbir işlev üstlenmez. Aynı şekilde önüne geldiği ekin türü, görevi vs. açılardan da bir işlevi yoktur. Kelimenin türüne, görevine, anlamına bakarak o kelimede yardımcı ünsüz bulunup bulunmadığını anlamak mümkün değildir. Sadece kelimenin ve ekin seslerine bakılarak yardımcı ünsüz bulunup bulunmadığı anlaşılabilir. Bu durumda eş sesli iki ek olan belirtme durumu ekinden (-I) önce, diğer bütün eklerde olduğu gibi y gelirken neden 3. teklik şahıs iyelik ekinden (–I3) önce s gelmektedir? Acaba iyelik ekinin diğer eklerden farklı, kendine mahsus bir yardımcı ünsüzünün olmasını gerektirecek ne gibi özelliği vardır? Elbette bu sorulara ikna edici bir cevap vermek mümkün değildir.

2- Yardımcı ünsüz, Türkçenin ses özelliklerine aykırı bir durumun ortaya çıkmasını engellemek için iki ünlü arasına girer. Dolayısıyla herhangi bir ünsüz, sadece iki ünlü arasında değil de bir ünlü ile bir ünsüz arasında da görülüyorsa ve bu durumu art zamanlı olarak açıklama imkânı yoksa4 o ünsüzü yardımcı ses olarak kabul etmek mümkün değildir. Hâlbuki ş ünsüzü yarımşar örneğinde, n ünsüzü ise evinde, evinden, evdekinde, bunda, şunda gibi örneklerde bir ünlü ile bir ünsüz arasına da girmektedir. Buradaki yardımcı ünsüz mantığına aykırı durumu art zamanlı olarak izah etmek de mümkün değildir. Dolayısıyla birçok durumda ünlü ile ünsüz arasında kullanılan bir sesi yardımcı ünsüz olarak kabul etmek mümkün değildir.

3- Yardımcı ünsüz, söyleyiş zorluğunu gidermek için kullanılıyorsa kendisinin de kolay söylenen bir ses olması gerekir. Aksi durumda, kullanılan ses ile sesin kullanılma sebebi arasında bir tezat veya uyumsuzluk olur. Bir başka deyişle zor söylenen bir sesin söyleyiş kolaylığı sağlaması düşünülemez.

Bu açıdan bakıldığında y, ş, s, n ünsüzleri içerisinde sesletimi en kolay olan sesin y olduğu açıktır. Türkiye Türkçesinde v, özellikle de yumuşak g sesi de kolay söylenen ünsüzler olsa da hem v hem de yumuşak g ünsüzü Türkçenin asli ünsüzlerinden değildir. Yardımcı ünsüz Eski Türkçe döneminde de (yorı-y-ur, ti-y-in) kullanılmıştır fakat bu dönemde Türkçede v ve yumuşak g ünsüzleri yoktu. Dolayısıyla başlangıç dönemlerinde y’den başka yardımcı ünsüz olma- ya uygun başka bir ses yoktu.

4- Yardımcı ünsüz köke de eke de ait olmayan, geçici olarak kelimede bulunan bir sestir. Aldığı eke göre bir kelimede yardımcı ünsüz bazen bulunur, bazen de bulunmaz. Aynı şekilde bir ek de eklendiği kelimeye göre bazen önüne yardımcı ünsüz alır bazen de almaz.

Bir kelimede köke de eke de ait olmayan; kelimenin türüne, görevine, anlamına; ekin işlevine herhangi bir etkisi olmayan bir sesin fonetik açıdan çok fazla dikkat çekmeyen bir ses olması gerekir. Dil kullanıcılarının o kelimede, aslında o kelimeye ait olmayan bir sesin var olduğunu çok fazla hissetmemeleri gerekir. Yardımcı ünsüzün, kullanılma sebebi veya mantığı itibarıyla görevini yaparken kendini çok belli etmemesi gerekir. Yardımcı ünsüz olduğu iddia edilen y, ş, s, n ünsüzleri içerisinde sesletimi itibarıyla dikkat çekmeden görevini yapabilecek tek ünsüz y’dir.

Bu durumu çocuk dilinde de görmek mümkündür. Bilindiği gibi bazı çocuklar dil edinimi sürecinde r ünsüzünün sesletimini geç öğrenirler. Bu çocukların büyük çoğunluğu da söyleyemedikleri r yerine y ünsüzünü tercih eder. Çocukların bu tercihinde de y ünsüzünün mahiyeti itibarıyla kendini çok belli etmemesi, çok dikkat çekmemesi etkili olmaktadır. Bazı çocuklar da söyleyemedikleri r yerine v ya da yumuşak g’ye yakın bir ünsüz kullanır. Bu sesler de aynı y gibi hem kolay söylenen hem de dikkat çekmeyen ünsüzlerdir. Hiçbir çocuğun r yerine ş, s, n ünsüzlerinden herhangi birini tercih etmediği de özellikle vurgulanmalıdır.

5- Yardımcı ünsüz kullanımı bir çeşit ses türemesi olduğuna göre Türkiye Türkçesinde, yardımcı ünsüz dışındaki ünsüz türemelerinde hangi ünsüzün tercih edildiğine de bakmak gerekir. Türkçe kökenli kelimelerde iki ünlü arasında yardımcı ünsüz dışında bir ünsüz türemesi görmek mümkün değildir. Bu durumda alıntı kelimelere bakılabilir. Kaynak dildeki asli biçiminde yan yana iki ünlü bulunduran kelimelerin bir kısmı Türkçe de aynı biçimde kullanılırken bir kısmında iki ünlü arasında bir ünsüz türemesi gerçekleşmiştir. Bu tarz kelimelere bakıldığında hep y ünsüzünün türediği görülür. Mesela, tayfa<tâ’ife, acayip<acâ’ib, fayda<fâ’ide, halayık<halâ’ık, şakayık<şakâ’ık, kaymakam<kâ’immakâm, zayıf <za‘îf, kayme <kâ’ime vs. Bu gibi kelimelerin herhangi birinde s, ş, n ünsüzlerinden birinin türediğini görmek mümkün değildir. Bu da göstermektedir ki, Türkçe iki ünlü arasındaki ünsüz türemelerinde hep y ünsüzünü tercih etmektedir.

6- Yardımcı ünlü eskiden beri Türkçenin bütün kollarında kullanılmaktadır. Yardımcı ünsüz de Eski Türkçe döneminden beri kullanılır fakat ünlü ile başlayan ek olmaması, ünlü çatışmasının uzun ünlüye dönüşmesi vs. sebeplerle günümüzde bazı lehçelerde kalıplaşmış kalıntılar haricinde yardımcı ünsüz bulunmaz.

Tartışmalı olan ş, s, n ünsüzleriyle ilgili hüküm verirken kategorik olarak yardımcı ünsüz kullanımı olan ve olmayan lehçeler arasında karşılaştırma yapılabilir. Böyle bir karşılaştırma sonucunda yardımcı ünsüzün hiç kullanılmadığı lehçelerde eğer ş, s, n ünsüzleri Türkiye Türkçesindeki düzene göre kullanılıyorsa bu ünsüzlerin yardım ünsüz olmadığı anlaşılır.

Türkmen Türkçesinde iki ünlü arasında herhangi bir şekilde yardımcı ünsüz kullanılmaz, bunun yerine kelimenin ünlüsü ile ekin ünlüsünün kaynaşması sonucunda bir uzun ünlü ortaya çıkar. Mesela, oka-ıp<okaap, goñşı-a<goñşaa vs. Eğer 3. teklik şahıs iyelik ekinden önceki s ünsüzü eke dâhil değil de yardımcı ünsüz ise bu durumda Türkmen Türkçesinde bu sesin kullanılmaması, bunun yerine ünlü kaynaşması ile bir uzun ünlünün ortaya çıkması gerekir. Yani goñşı, ata gibi kelimelere bu ek getirildiğinde s ünsüzü kullanılmadan (onuñ) *goñşıı, (onuñ) *ataa gibi biçimlerin ortaya çıkması gerekir. Hâlbuki bu tarz kelimelere iyelik eki aynı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi –sI biçiminde gelir: goñşusı, atası.

Yardımcı ünsüzü olduğu iddia edilen n ünsüzü5 de kategorik olarak yardımcı ünsüzün bulunmadığı lehçelerde de görülmektedir. Durum eklerinden önce görülen n sesi için de yine Türkiye Türkçesine en yakın lehçelerden olan Türkmen Türkçesine bakılabilir. Yardımcı ünsüzün hiç kullanılmadığı bu lehçede n ünsüzü vardır ve aynı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi kullanılmaktadır. İlgi ekinde görülen n sesi de yine bu lehçede aynı Türkiye Türkçesindeki gibidir. Ayrıca ilgi eki, Türk lehçelerinin çoğunda ünsüzle biten kelimelerde bile n (bazı lehçelerde bazı durumlarda d, t) ile başlar. Dolayısıyla n sesi bu lehçelerde sadece iki ünlü arasında değil ünsüz ile ünlü arasında da bulunur.

Eğer Türkiye Türkçesinde ş, s, n ünsüzleri yardımcı ses olarak kabul edilirse üniversitelerde Türkiye Türkçesi derslerinde bu ünsüzlere yardımcı ses, kategorik olarak yardımcı ünsüzü bulundurmayan lehçelerle ilgili derslerde ise eke dâhil olarak göstermek gerekecektir. Aynı durumlarda ve aynı düzene göre kullanılan sesleri bir lehçede yardımcı ses, diğer lehçede ise eke dâhil olarak göstermek tutarsızlık olacaktır.


  1. Örnek olarak, Ercilasun 2000; Demir-Yılmaz, 2003 ve Tekin, 2013’te yardımcı ünsüz olarak sadece y kabul edilmektedir.
  2. Yardımcı ünsüz ile ilgili yapılan çalışmaların geniş bir listesi ve değerlendirilmesi için bk. Karademir, 2011.
  3. Aslında 3. teklik şahıs iyelik eki sadece –I değil –I ve –sI’dır. Fakat buradaki s ünsüzünü yardımcı ünsüz kabul edenlere göre bu ek sadece –I biçimindedir.
  4. Türkiye Türkçesindeki araba-y-la, hasta-y-mış, kötü-y-dü gibi örneklerde y ünsüzü bir ünlü ile bir ünsüz arasında bulunsa da bunların bir önceki aşamasının araba-y-ıla, hasta- y-ımış, kötü-y-üdü biçiminde olduğu bilinen bir durumdur.
  5. Aslında, belli durumlarda hâl eklerinden önce kullanılan ve ilgi ekinde görülen iki farklı n ünsüzü vardır.

Kaynaklar

  • Demir, Nurettin, Yılmaz, Emine, Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara 2003.
  • Ercilasun, Ahmet Bican, “Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses”, Hasan Eren Armağanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 128-134.
  • Karademir, Fevzi, Eş Zamanlı Bakışla Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ünsüzler, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011, 2011, s. 561-598,
  • Tekin, Talat, “Türkçede Kaynaştırma Sesleri”, Makaleler 3, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2013, s. 487-490.

Yazar: Ahmet Karadoğan

Bu yazı TÜRK DİLİ Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt: CXXI Sayı: 876 Aralık 2024 sayısından alınmıştır.


  • DuckDuckGo: MÜTHİŞ BİR ARAMA MOTORU
    İsim itici gelmesin… DuckDuckGo Google’nin en iyi gerçek alternatifi ve Neden Kullanmıyorsunuz? Üstelik birçoğu gibi ayrı bir arama motoru gibi davranıp aslında Google üzerinden arama yapmıyor, kendine…
  • FİREFOX KULLANMAYARAK ÇOK ŞEY KAÇIRIYORSUNUZ!
    İnternet çağında yaşıyoruz ve dijital dünyada geçirilen zaman her geçen gün artıyor. Bu süreçte, internet tarayıcısı seçimi, kullanıcı deneyimini ve çevrimiçi güvenliği doğrudan etkileyen en önemli kararlardan…
  • BİR PROGRAMLAMA DİLİ ÖĞRENMEK İSTİYORSUNUZ AMA KARAR VEREMİYOR MUSUNUZ?
    Modaya uymak istiyorsunuz ve mesela bir oyun yazmak istiyorsunuz? Günümüz dünyasında yazılım geliştirmeye karar vermek heyecan verici bir adım olabilir. Ancak, bu yolculuğa başlamadan önce hedeflerinizi net…
  • BİR WEB GELİŞTİRME DİLİ ÖĞRENMEK İSTİYORSUNUZ AMA KARAR VEREMİYOR MUSUNUZ?
    Web geliştirme dünyası, sürekli olarak evrilen ve genişleyen bir ekosisteme sahiptir. Bu alanda kullanılan web geliştirme dili olgusunun çeşitliliği, her biri farklı amaçlar ve ihtiyaçlar için tasarlanmış…
  • BLENDER: 3D YARATICILIĞIN AÇIK KAYNAKLI GÜCÜ
    Yaratıcılığın sınırlarını zorlayan grafik tasarımcılar, animatörler ve 3D modelleyiciler için Blender, vazgeçilmez bir araç haline gelmiştir. Açık kaynaklı ve ücretsiz olması, onu hem profesyoneller hem de hobi…
  • RUST: PARLAYAN GERÇEK BİR YILDIZ
    Rust, inanılmaz hızlı çalışan, segment hatalarını önleyen, iş parçacığı güvenliğini garanti eden güvenilir ve verimli yazılımlar inşa edilmesini sağlayan bir sistem programlama dilidir. Dünya çapında yüzlerce şirket…


  • TÜRKÇE DİLBİLGİSİ TERİMLERİ VE YAZIM KURALLARI
    Türkçe dilbilgisi, doğru ve etkili iletişim kurabilmek için temel bir unsurdur. Hem yazılı hem de sözlü ifadelerde dilin kurallarını bilmek, anlamı doğru aktarmak ve anlaşılır bir şekilde…
  • ÜNLÜLERİN NİTELİKLERİ VE YAZIM KURALLARI
    Türkçe, zengin fonetik yapısı; ünsüz ve ünlülerin nitelikleri ile birlikte ses özellikleriyle dünya dilleri arasında önemli bir yere sahiptir. Dilimizin temelini oluşturan sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak…
  • ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ VE YAZIM KURALLARI
    Türkçenin ses yapısı, dilin akıcılığı ve ünsüzlerin nitelikleri ile anlam taşıyan ögelerin doğru biçimde aktarılabilmesi açısından büyük öneme sahiptir. Bu yapı, ünlü ve ünsüzlerin karşılıklı etkileşimi üzerine…
  • SORU EKLERİNİN YAZILIŞLARI VE YAZIM KURALLARI
    Soru eklerinin yazılışları, Türkçe’nin doğru ve etkili kullanımı açısından büyük önem taşır. Bu eklerin ayrı yazılması, ünlü uyumlarına dikkat edilmesi ve eklerden sonra gelen eklerin bitişik yazılması…
  • SAYILARIN YAZILIŞI VE YAZIM KURALLARI
    Sayıların yazılışı ile ilgili kuralların doğru uygulanması, yazılı iletişimin net ve anlaşılır olmasını sağlar. Bu kurallara dikkat ederek, dilimizi daha etkili ve doğru kullanabiliriz… Türkçede sayılar, dilimizin…
  • ALINTI KELİMELERİN YAZILIŞI VE YAZIM KURALLARI
    Alıntı kelimelerin yazılışı konusunda dikkatli olmak, dilimizin doğru ve etkili kullanılmasını sağlar. Yabancı kelimelerin Türkçeye uyarlanması sırasında telaffuz ve yazım kurallarına uygun hareket etmek önemlidir. Dilimizi korumak…