PEKİŞTİRMELİ SÖZLERİN YAZILIŞI

Türkçe, anlamı vurgulamak ve duyguyu güçlendirmek için çok zengin yöntemlere sahip bir dildir. Bu yöntemlerin en sık kullanılanı şüphesiz “pekiştirme”dir. Pekiştirmeli sözlerin yazılışı kurallarına göre bir rengin sadece “mavi” olmadığını, “masmavi” olduğunu; bir evin sadece “temiz” değil, “tertemiz” olduğunu belirtermek suretiyle anlamına güç katarız.

Ancak bu güçlü ifadeleri yazıya dökerken sıkça tereddüt yaşanır: “Masmavi” bitişik mi yazılır, yoksa “mas mavi” şeklinde ayrı mı? Türk Dil Kurumu (TDK), bu konudaki kuralı Yazım Kılavuzu’nda çok net bir şekilde belirlemiştir.

Bu makalede, pekiştirmeli sözlerin ne olduğunu, nasıl oluşturulduğunu ve TDK’ye göre nasıl yazılması gerektiğini detaylı örneklerle inceleyeceğiz.

Pekiştirmeli Söz Nedir ve Nasıl Oluşturulur?

Pekiştirme, en basit tanımıyla, bir sıfatın veya zarfın anlamını “çok, en, aşırı” gibi ek bir kelime kullanmadan güçlendirme yöntemidir. Türkçede pekiştirme yapmanın en yaygın yolu, “M, P, R, S” seslerini kullanmaktır.

Bu kural genellikle şu şekilde işler:

1. Kelimenin ilk hecesi (veya ilk ünlüsüne kadarki kısmı) alınır.
2. Bu kısmın sonuna uygun olan m, p, r, s ünsüzlerinden biri eklenir.
3. Oluşan bu yeni hece, kelimenin orijinal hâlinin başına eklenir.

• Sarı -> Sa + p + sarı = Sapsarı (Çok sarı)
• Mavi -> Ma + s + mavi = Masmavi (Çok mavi)
• Temiz -> Te + r + temiz = Tertemiz (Çok temiz)
• Beyaz -> Be + m + beyaz = Bembeyaz (Çok beyaz)

Bu yöntemle oluşturulan yeni kelimeye “pekiştirmeli söz” denir.

TDK Kuralı: Pekiştirmeli Sözler Bitişik Yazılır

Gelelim en temel kurala. Türk Dil Kurumu, bu konuda hiçbir istisnaya yer bırakmaz:

Kural: Sıfat veya zarf görevindeki pekiştirmeli sözler bitişik (birleşik) yazılır.

Bu kelimeleri ayrı yazmak (örneğin: sapa sağlam, mas mavi) ciddi bir yazım yanlışıdır. Çünkü pekiştirme işlemi sonucunda ortaya çıkan yapı, artık iki ayrı kelime değil, anlamı güçlenmiş tek bir kelimedir.

TDK’nin Yazım Kılavuzu‘nda verdiği temel örnekler şunlardır:

• apaçık
• apak
• büsbütün
• çepeçevre
• çırılçıplak
• dümdüz
• düpedüz
• gömgök
• güpegündüz
• kapkara
• kupkuru
• masmavi
• mosmor
• paramparça
• sapasağlam
• sapsarı
• sırıl­sıklam (veya sıra­sıklam)
• sipsivri
• yemyeşil

Bol Örneklerle Pekiştirmeli Sözlerin Yazılışı

Bu kuralı daha iyi kavramak için pekiştirme harflerine (m, p, r, s) göre gruplandırılmış örneklere bakalım:

‘P’ Sesi ile Yapılanlar (Genellikle ‘A, S’ ile başlayan kelimelerde)

• sağlam -> sapasağlam
• sarı -> sapsarı
• sivri -> sipsivri (Burada ‘s’ tercih edilmiştir, TDK örneği)
• açık -> apaçık
• ak (beyaz) -> apak
• ayrı -> apayrı
• dolu -> dopdolu

‘M’ Sesi ile Yapılanlar (Genellikle ‘B, Y, D’ ile başlayan kelimelerde)

• beyaz -> bembeyaz
• boş -> bomboş
• bütün -> büsbütün
• düz -> dümdüz
• yeşil -> yemyeşil
• gök -> gömgök (TDK örneği)
• siyah -> simsiyah (İstisnai olarak ‘s’ yerine ‘m’ gelmiştir)

‘S’ Sesi ile Yapılanlar (Genellikle ‘M, B’ ile başlayan kelimelerde)

• mavi -> masmavi
• mor -> mosmor
• belli -> besbelli
• sert -> sessert
• sıkı -> sımsıkı
• sıklam -> sımsıklam (veya sırsıklam, sırıl­sıklam)

‘R’ Sesi ile Yapılanlar (Genellikle ‘T, Ç’ ile başlayan kelimelerde)

• temiz -> tertemiz
• çevre -> çepeçevre (TDK örneği)
• çıplak -> çırılçıplak (TDK örneği, ‘ı’ ve ‘l’ türemiş)

Kural Dışı (İstisnai) Oluşan Pekiştirmeler

Yukarıdaki “m, p, r, s” kuralı en yaygın olanıdır. Ancak bazı pekiştirmeli sözler, bu kuralın dışına çıkarak araya ünlü veya hece alarak oluşur.

Kural değişmez: Bu istisnai yapılar da daima bitişik yazılır.

• sağlam -> sap-a-sağlam -> sapasağlam
• gündüz -> güp-e-gündüz -> güpegündüz
• düz -> düp-e-düz -> düpedüz
• yalnız -> yap-a-yalnız -> yapayalnız
• çıplak -> çır-ıl-çıplak -> çırılçıplak (veya çırçıplak)
• parça -> par-am-parça -> paramparça
• sefil -> ser-sefil -> sersefil
• karışık -> kar-ma-karışık -> karmakarışık

En Önemli Karışıklık: Pekiştirme ve İkileme Farkı

Pekiştirmeli sözlerin yazımında yapılan en büyük hata, onları “ikilemeler” ile karıştırmaktır.

• Pekiştirme: Anlamı güçlendiren, “m, p, r, s” sesleriyle türetilen ve bitişik yazılan tek bir kelimedir. (Örn: tertemiz)
• İkileme: Aynı kelimenin, zıt anlamlı kelimelerin veya yakın anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan ve daima ayrı yazılan bir kelime grubudur. (Örn: temiz temiz)

Bu iki yapının anlamı ve yazımı tamamen farklıdır:

Unutulmamalıdır ki, ikilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti (virgül vb.) girmez.

Cümle İçinde Sıfat ve Zarf Görevleri

TDK’nin pekiştirmeli sözlerin yazılışı kuralında belirttiği gibi, bu sözler cümlede sıfat veya zarf göreviyle kullanılırlar.

• Sıfat Görevi (İsmi Niteler):
  • Masmavi gökyüzü hepimizi büyüledi. (Nasıl gökyüzü?)
  • Tertemiz kıyafetlerini giydi. (Nasıl kıyafetler?)
  • Sapasağlam duruyordu. (Bu cümlede ‘durmak’ fiilini nitelediği için zarftır.)
  • Sımsıcak bir çorba içtik. (Nasıl çorba?)
• Zarf Görevi (Fiili veya Durumu Niteler):
  • Her şeyi apaçık anlattı. (Nasıl anlattı?)
  • Olay güpegündüz yaşandı. (Ne zaman yaşandı?)
  • Onu görünce büsbütün şaşırdı. (Ne kadar/nasıl şaşırdı?)
  • Ev karmakarışık olmuş. (Nasıl olmuş?)

Türkçede anlamı kuvvetlendirmek için kullandığımız pekiştirmeli sözlerin yazımı tek bir kurala tabidir: İster “m, p, r, s” kuralıyla (masmavi, tertemiz) isterse istisnai yollarla (paramparça, güpegündüz) oluşturulsun, pekiştirmeli sözler daima bitişik yazılır.

Bu kelimeleri, ayrı yazılan ikilemelerle (temiz temiz, mavi mavi) karıştırmamak, dilimizi doğru kullanmanın en önemli adımlarından biridir…

Lütfen Dikkat! Sitemizi kaynak göstermeden kesinlikle alıntı yapmayınız!!!

• 
  FİİL ÇEKİMİ İLE İLGİLİ YAZILIŞLAR
  Türkçemiz, sondan eklemeli yapısıyla zengin ve dinamik bir dildir. Ancak bu yapı özellikle fiil çekimi konusunda konuşma dilinin (söyleyiş) ve yazı dilinin (yazılış) birbirinden farklılaşmasına neden olabilirmektedir.…
• 
  DEYİMLERİN YAZILIŞI
  Deyimlerin yazılışı, Türkçe metin hazırlarken en sık karıştırılın dil bilgisi konularından biridir. Mesela “Göz atmak” mı yoksa “gözatmak” mı?, “Kulak asmak” mı yoksa “kulakasmak” mı?… Türkçemiz bu…
• 
  KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuz tarafından “Küçük Ünlü Uyumu”…
• 
  BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-İncelik Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuzun “Büyük Ünlü Uyumu” (kalınlık-incelik…
• 
  ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)
  Güzel ve zengil Türkçemiz ses uyumları ve ses olayları bakımından dünyanın en zengin dillerinden biridir. Ve dilimizin bu ahenkli yapısını korumak ve doğru kullanmak hem yazılı hem…
• 
  ÜNLÜ DÜŞMESİ NEDİR? ÖRNEKLERLE DETAYLI ANLATIM
  Türkçe, yapısal olarak eklemeli bir dildir. Kelime köklerine veya gövdelerine getirilen ekler, kelimelerin anlamlarını veya cümle içindeki görevlerini değiştirir. Bu ekleme süreci sırasında, dilin akıcılığını ve fonetik…