ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)

Güzel ve zengil Türkçemiz ses uyumları ve ses olayları bakımından dünyanın en zengin dillerinden biridir. Ve dilimizin bu ahenkli yapısını korumak ve doğru kullanmak hem yazılı hem de sözlü iletişimde diyalog gücümüzü artırır. Ama ses olayları arasında sıkça karşılaşılan ancak bir o kadar da kafa karıştıran konulardan biri de ünsüz türemesi (veya ünsüz ikizleşmesi) kuralıdır.

Ünsüz türemesi nedir? Neden bazı kelimeler ek aldığında veya başka bir kelimeyle birleştiğinde sondaki sessiz harfi ikiye katlanır? Mesela “His” kelimesi neden “his + etmek” birleştiğinde “hisetmek” değil de “hissetmek” olur? Ya da “hak” kelimesi “ı” eki aldığında neden “hakı” değil de “hakkı” şeklinde yazılır?

Ünsüz türemesi konusunu ayrıntılarıyla inceleyeceğiz ve böylece hangi kelimelerde ve hangi durumlarda ortaya çıktığını bol örnekle açıklayacak ve bu kuralı bir daha asla unutmamanızı sağlayacağız…

Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi) Nedir?

Basit bir tanımla ünsüz türemesi, tek ünsüzle biten bazı kelimelerin, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında veya yardımcı bir fiille (etmek, olmak vb.) birleştiklerinde, sondaki ünsüz harfin tekrarlanarak ikizleşmesi olayıdır.

Bu kuralın temel kaynağı, dilimize Arapça ve Farsça gibi dillerden giren kelimelerdir. Bu kelimelerin birçoğunun orijinal dilindeki (Arapça) yazımında, kelimenin sonunda zaten çift ünsüz (şeddeli) bir yapı bulunur.

Örneğin:

• حق (ḥaqq)
• ظنّ (ẓann)
• سرّ (sirr)
• عفو (ʻafw)

Bu kelimeler Türkçeye geçerken, dilimizin fonetik (ses) yapısına uyum sağlamak için yalın haldeyken sondaki çift ünsüzü atmış ve tek ünsüzle kullanılmaya başlanmıştır:

• hakk -> hak
• zann -> zan
• sirr -> sır
• afv -> af

Ancak, bu kelimeler “gizli” olan ikinci ünsüzlerini kaybetmezler. Ne zaman ki ünlüyle başlayan bir ek veya yardımcı fiil alırlar, o “gizli” olan ikinci ünsüz harf tekrar ortaya çıkar ve kelimenin sonuna eklenir. İşte bu olaya ünsüz türemesi veya ünsüz ikizleşmesi denir.

Ünsüz Türemesi Hangi Durumlarda Görülür?

Bu ses olayının ortaya çıktığı iki temel durum vardır. Bu iki durumu anladığınızda, kuralı tamamen kavramış olacaksınız.

1. Ünlü ile Başlayan Bir Ek Aldıklarında

Tek heceli ve sonunda tek ünsüz bulunan bu tip yabancı kökenli kelimeler, ünlüyle başlayan bir çekim eki (ismin halleri, iyelik ekleri vb.) aldıklarında, sondaki ünsüz harf ikizleşir.

En sık karşılaşılan ekler ismin belirtme hali (-(y)ı, -i, -u, -ü) ve iyelik ekleridir (-(ı)m, -(i)n, -i vb.).

Örneklerle İnceleyelim:

• hak + -ı → hakkı (Onun hakkı yendi.)
• his + -i → hissi (Altıncı hissi kuvvetlidir.)
• zan + -ı → zannı (Benim zannım bu yönde değil.)
• sır + -ı → sırrı (Devlet sırrı.)
• ret + -i → reddi (Teklifin reddi.) (Burada ayrıca ‘t’ harfi ‘d’ye dönüşerek ünsüz yumuşaması da olur.)
• af + -ı → affı (Affı olmayan bir suç.)
• zam + -ı → zammı (Maaş zammı.)
• şık + -ı → şıkkı (Doğru şıkkı bulamadım.)
• tıp + -ı → tıbbı (Tıbbı kazandı.) (Burada da ‘p’ harfi ‘b’ye yumuşar.)
• had + -i → haddi (Haddini aştı.)
• hac + -ı → haccı (Haccı kabul olsun.)
• şer + -i → şerri (Şerri defetmek.)
• set + -i → seddi (Çin Seddi.) (Yine t/d yumuşaması mevcut.)

2. Yardımcı Fiil (Etmek, Olmak) ile Birleştiklerinde

Ünsüz türemesinin en sık görüldüğü ve en çok yazım yanlışı yapılan alan burasıdır. Yukarıda bahsettiğimiz aynı kelimeler, ünlüyle başlayan “etmek” veya “olmak” gibi yardımcı fiillerle birleştiklerinde, araya ikinci ünsüz harf türer.

Bu durumda, kelime bitişik yazılır.

Örneklerle İnceleyelim:

• his + etmek → hissetmek (Seni hissedebiliyorum.)
• af + etmek → affetmek (Lütfen beni affet.)
• zan + etmek → zannetmek (Onu arkadaşım zannetmiştim.)
• ret + etmek → reddetmek (İsteğimi reddetti.)
• hal + olmak → hallolmak (Sorun halloldu.)
• af + olmak → affolmak (Suçları affoldu.)
• kayıp + olmak → kaybolmak (Burada “p>b” yumuşaması ve “ı” ünlü düşmesi de vardır. Bu aslında farklı bir ses olayıdır ancak ‘kaybetmek’ gibi örnekler bazen karıştırılır. Asıl türeme örnekleri ‘hissetmek’ gibidir.)

Doğru Kullanım: hissetmek Yanlış Kullanım: his etmek

Doğru Kullanım: affetmek Yanlış Kullanım: af etmek

Kapsamlı Ünsüz Türemesi Örnekleri Tablosu

Konuyu pekiştirmek için yalın hali, ek almış hali ve yardımcı fiille birleşmiş halini gösteren bir tabloyu inceleyelim. (Her kelime her iki durumu da yaratmayabilir.)

Sık Yapılan Hatalar ve Karıştırılan Durumlar

Ünsüz türemesi basit bir kural olsa da, bazı benzer ses olaylarıyla veya istisnalarla karıştırılabilir.

Gerekmediği Halde Türetme Yapmak (Hiperkorreksiyon)

Bu kural, sadece kökeni Arapça olan ve orijinalinde çift ünsüz barındıran belli kelimeler için geçerlidir. Türkçe kelimelerde veya bu kurala uymayan yabancı kelimelerde türeme yapılmaz.

• Kitap + ı → Kitabı (Doğru) / Kitabbı (Yanlış – Burada sadece yumuşama olur.)
• Hukuk + u → Hukuku (Doğru) / Hukukku (Yanlış)
• Et + i → Eti (Doğru) / Etti (Yanlış – ‘Etti’ fiildir, ‘et’ ismine ek gelince türemez.)
• Suç + u → Suçu (Doğru) / Suççu (Yanlış)

Ünsüz Türemesi ile Ünsüz Yumuşamasını Karıştırmak

Bu ikisi en çok karıştırılan konudur.

• Ünsüz Yumuşaması (Değişimi): Sert ünsüzlerin (p, ç, t, k) ünlü ek alınca yumuşamasıdır (b, c, d, g/ğ). Ör: Kitap -> Kitabı, Ağaç -> Ağacı.
• Ünsüz Türemesi (İkizleşmesi): Kelimenin kendi ünsüzünün (l, s, n, k, p vb.) aynısından bir tane daha ortaya çıkmasıdır. Ör: His -> Hissi, Hak -> Hakkı.

Bazen bu iki kural aynı anda işleyebilir. Bu durum, kafa karışıklığını zirveye çıkarır:

Örnek: Ret

1. Kelime “ret”, ünlü ek “-i” aldı.
2. Önce ünsüz türemesi olur: ret -> rett
3. Sonra ‘t’ harfi ünlülerin arasında kaldığı için yumuşar: rett -> redd
4. Sonuç: Reddi

Örnek: Tıp

1. Kelime “tıp”, ünlü ek “-ı” aldı.
2. Önce ünsüz türemesi olur: tıp -> tıpp
3. Sonra ‘p’ harfi ünlülerin arasında kaldığı için yumuşar: tıpp -> tıbb
4. Sonuç: Tıbbı

Yardımcı Fiilleri Ayrı Yazmak

Eğer “hissetmek”, “affetmek”, “reddetmek” gibi kelimelerde ünsüz türemesi oluyorsa, bu kelimeler kesinlikle bitişik yazılmalıdır.

• His ettim (YANLIŞ) -> Hissettim (DOĞRU)
• Af diledim (YANLIŞ – ‘Af dilemek’ ayrıdır ama ‘affetmek’ fiili bitişiktir) -> Affettim (DOĞRU)
• Ret etti (YANLIŞ) -> Reddetti (DOĞRU)

İstisna: Ne Zaman Ayrı Yazılır? Eğer birleşme sırasında ses türemesi veya ses düşmesi olmuyorsa, yardımcı fiiller her zaman ayrı yazılır.

• Fark etmek (Türeme yok)
• Terk etmek (Türeme yok)
• Dans etmek (Türeme yok)
• Yardım etmek (Türeme yok)

Kısaca, Ünsüz Türemesi Kuralının Önemi…

Türkçede ünsüz türemesi kuralına uymak, sadece bir yazım kuralı tercihi değil, zorunluluktur.

1. Doğru Yazım: TDK kurallarına ve dilin yapısına uygun yazmanızı sağlar.
2. Doğru Telaffuz: “His ettim” ile “Hissettim” arasındaki fark sadece yazımda değil, telaffuzda da vardır. Türeyen ünsüz, vurguyu değiştirir ve kelimenin ahengini sağlar.
3. Anlam Netliği: Yazı dilinde profesyonel ve özenli bir görünüm kazandırır.

Bu kuralları hatırlamanın en kolay yolu, “hissetmek” ve “hakkı” kelimelerini aklınızda tutmaktır. Bu iki kelimenin neden çift ünsüzle yazıldığını hatırladığınızda, “zan”, “af”, “sır”, “ret” gibi diğer kelimelere de aynı kuralı kolayca uygulayabilirsiniz…

Lütfen Dikkat! Sitemizi kaynak göstermeden kesinlikle alıntı yapmayınız!!!

• 
  FİİL ÇEKİMİ İLE İLGİLİ YAZILIŞLAR
  Türkçemiz, sondan eklemeli yapısıyla zengin ve dinamik bir dildir. Ancak bu yapı özellikle fiil çekimi konusunda konuşma dilinin (söyleyiş) ve yazı dilinin (yazılış) birbirinden farklılaşmasına neden olabilirmektedir.…
• 
  DEYİMLERİN YAZILIŞI
  Deyimlerin yazılışı, Türkçe metin hazırlarken en sık karıştırılın dil bilgisi konularından biridir. Mesela “Göz atmak” mı yoksa “gözatmak” mı?, “Kulak asmak” mı yoksa “kulakasmak” mı?… Türkçemiz bu…
• 
  KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuz tarafından “Küçük Ünlü Uyumu”…
• 
  BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-İncelik Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuzun “Büyük Ünlü Uyumu” (kalınlık-incelik…
• 
  ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)
  Güzel ve zengil Türkçemiz ses uyumları ve ses olayları bakımından dünyanın en zengin dillerinden biridir. Ve dilimizin bu ahenkli yapısını korumak ve doğru kullanmak hem yazılı hem…
• 
  ÜNLÜ DÜŞMESİ NEDİR? ÖRNEKLERLE DETAYLI ANLATIM
  Türkçe, yapısal olarak eklemeli bir dildir. Kelime köklerine veya gövdelerine getirilen ekler, kelimelerin anlamlarını veya cümle içindeki görevlerini değiştirir. Bu ekleme süreci sırasında, dilin akıcılığını ve fonetik…