DEYİMLERİN YAZILIŞI

Deyimlerin yazılışı, Türkçe metin hazırlarken en sık karıştırılın dil bilgisi konularından biridir. Mesela “Göz atmak” mı yoksa “gözatmak” mı?, “Kulak asmak” mı yoksa “kulakasmak” mı?… Türkçemiz bu konuda da net ve değişmez bir kurallar belirlemiştir.

Biz de bu makalede deyimlerin nasıl yazılması gerektiğini ve bu kuralın arkasındaki mantığı; en sık yapılan hatalarıyla birlikte ve birçok örnekle inceleyeceğiz.

Zaten metinlerinizin kalitesini artırmak, profesyonel bir dil kullanmak ve Türkçe yazım kurallarına tam uyum sağlamak için “deyimlerin yazılışı” konusuna hakim olmanız şart.

Deyimlerin Yazılışı

Kural: Deyimler ayrı yazılır.

Kural bu kadar basit ve nettir. Deyimler, anlamca kalıplaşmış olsalar da dil bilgisi açısından ayrı kelimelerden oluşan bir “söz öbeği” (kelime grubu) olarak kabul edilir. Bu nedenle, birleşik kelime muamelesi görmezler ve kelimeler arasına boşluk konularak yazılırlar.

Deyimlerin Yazılışı Kuralı Neden Önemli?

Deyimler, bir dilin kültürel zenginliğini ve inceliğini gösteren en önemli unsurlardır. Genellikle mecaz anlam taşırlar ve en az iki kelimeden oluşurlar. Bu kelimeler bir araya gelerek yeni bir durumu veya kavramı karşılarlar.

Örneğin; “göz atmak” deyimini ele alalım.

• Burada “göz” kelimesi de “atmak” kelimesi de kendi temel anlamlarını yitirip, birlikte “hızlıca, üstünkörü bakmak” anlamını kazanmışlardır.
• Ancak bu, onların “gözatmak” şeklinde bitişik yazılmasını gerektirmez. Çünkü dil bilgisi açısından hala iki ayrı kelimedirler.

Yazı dilindeki tutarlılık ve TDK’nin belirlediği standartlara uyum, metinlerinizin ciddiyeti ve doğruluğu için kritik öneme sahiptir.

Deyim Nedir? Deyimlerin Yazılışı Kurallarını Anlamanın İlk Adımı

Deyimlerin yazılışını doğru anlamak için öncelikle “deyim” kavramının ne olduğunu netleştirmemiz gerekir.

Deyimler:

1. Genellikle mecaz anlamlıdır.
2. En az iki kelimeden oluşurlar.
3. Kalıplaşmış söz öbekleridir (kelimelerin yeri değiştirilemez veya eş anlamlıları kullanılamaz).
4. Bir durumu, bir eylemi veya bir kavramı daha etkili bir şekilde ifade etmek için kullanılırlar.
5. Genellikle mastar (-mak, -mek) halinde bulunurlar (örn: kulak vermek) veya cümle içinde çekimlenirler (örn: kulak verdi).

Atasözleri ile karıştırılmamalıdır. Atasözleri genellikle bir ders verir ve tam bir cümle (yargı) bildirir (Örn: Damlaya damlaya göl olur.). Deyimler ise genellikle bir durumu ifade eden ve cümle içinde bir öğe (fiil, zarf vb.) olarak kullanılan söz gruplarıdır (Örn: Dersi can kulağıyla dinledi.).

Deyimlerin Yazılışı: Kapsamlı Örnekler

Türkçedeki “Deyimler ayrı yazılır” kuralını pekiştirmek için günlük hayatta ve yazı dilinde en sık kullanılan deyimlerin doğru ve yanlış yazılışlarını inceleyelim. Aşağıdaki liste, makalenizi zenginleştirecek ve konuyu tam olarak kavramanızı sağlayacaktır.

1. Vücut Organları ile Kurulan Deyimler

Bu kategori, deyimlerin yazılışında en sık hata yapılan yerdir.

2. Hayvan Adları ile Kurulan Deyimler

3. Eylem ve Durum Bildiren Yaygın Deyimler

Deyimlerin Yazılışındaki En Büyük Çeldirici: Birleşik Kelimeler

“Madem kural bu kadar net, insanlar neden sürekli deyimlerin yazılışında hata yapıyor?”

Cevap basit: Birleşik kelimeler (veya birleşik fiiller) ile deyimlerin karıştırılması.

Türkçede bazı kelimeler, iki kelimenin birleşip anlamca ve biçimce kaynaşmasıyla oluşur ve bunlar BİTİŞİK yazılır. Deyimler ise sadece anlamca kaynaşır, biçimce (yazılışta) ayrı kalırlar.

En sık karıştırılan ve deyim olmayan birleşik fiillere bakalım:

1. Anlamca Kaynaşmış (Kalıplaşmış) Birleşik Fiiller

Bu fiiller zamanla o kadar kalıplaşmıştır ki, artık tek bir eylem gibi düşünülürler ve bitişik yazılırlar. Bunlar deyim değildir.

• Başvurmak: (Müracaat etmek anlamında). “İşe başvurmak”.
  • UYARI: “Baş vurmak” (Kafasını bir yere vurmak) anlamındaysa ayrı yazılır. Örn: “Duvardaki çiviye baş vurdu.” Ancak bu, deyimsel bir kullanım değildir. Deyim olan “başvurmak” bitişiktir.
• Vazgeçmek: (Caymak). Örn: “Gitmekten vazgeçti.”
• Elvermek: (Yeterli olmak, imkan sağlamak). Örn: “Şartlar elverdi.”
  • UYARI: “El vermek” (Yardım etmek, deyim) ayrı yazılır. Örn: “Bana bu konuda el verdi.”
• Öngörmek: (Tahmin etmek). Örn: “Geleceği öngörmek.”
• Varsaymak: (Farz etmek). Örn: “Geldiğini varsayalım.”

Özetle: “Başvurmak”, “vazgeçmek”, “öngörmek” gibi kalıplaşmış fiiller, deyimlerin yazılışı kuralına dahil değildir. Bunlar TDK tarafından “birleşik fiil” olarak sınıflandırılır ve bitişik yazılır.

2. Kurallı Birleşik Fiiller (Yeterlilik, Tezlik, Süreklilik)

“-ebilmek”, “-ivermek”, “-ekalmak”, “-egelmek” gibi kurallı birleşik fiiller her zaman bitişik yazılır. Bunlar da deyim değildir.

• Yapabilmek (Yeterlilik)
• Gidivermek (Tezlik)
• Bakakalmak (Süreklilik)
• Süregelmek (Süreklilik)

3. İsim + Yardımcı Fiil (Etmek, Olmak)

Deyimlerin yazılışı ile en çok karıştırılan diğer bir grup da budur. Kural: “Etmek”, “olmak”, “kılmak” gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde, ilk kelimede bir ses düşmesi veya ses türemesi oluyorsa bitişik; olmuyorsa ayrı yazılır.

Bitişik Yazanlar (Ses Olayı Var):

• His + etmek = Hissetmek (S türemesi)
• Sabır + etmek = Sabretmek (I düşmesi)
• Kayıp + olmak = Kaybolmak (I düşmesi, P>B değişimi)
• Emir + etmek = Emretmek (İ düşmesi)
• Af + etmek = Affetmek (F türemesi)

Ayrı Yazanlar (Ses Olayı Yok):

• Terk etmek (Terketmek değil)
• Fark etmek (Farketmek değil)
• Yardım etmek (Yardımetmek değil)
• Dans etmek (Dansetmek değil)
• Namaz kılmak (Namazkılmak değil)

Peki, “göz atmak” neden bu kurala uymuyor? Çünkü “göz atmak” bir deyimdir. “Fark etmek” ise bir birleşik fiildir. Aradaki nüans budur. Deyimler, bu ses olayı kuralından bağımsız olarak her zaman ayrı yazılır.

Deyimlerin Yazılışı İçin Altın Kural

Türkçe yazım kurallarında metin hazırlarken veya içerik üretirken dil bilgisi doğruluğu kritik bir kalite metriğidir.

“Deyimlerin Yazılışı” konusunda kafanızın karıştığı her an şu altın kuralı hatırlayın:

Şüphede kaldığınızda ayrı yazın.

Bir söz öbeğinin deyim olup olmadığından emin değilseniz ve “vazgeçmek”, “başvurmak” gibi kalıplaşmış istisnalardan biri değilse, %99 ihtimalle ayrı yazılması gerekir.

• göz gezdirmek (Doğru)
• kulak kabartmak (Doğru)
• can atmak (Doğru)
• kafa tutmak (Doğru)
• söz vermek (Doğru)

Yazı dilinde “deyimlerin yazılışı” konusundaki bu tutarlılık, metinlerinizin hem Türkçe Yazım kurallarına hem de profesyonel standartlara uygun olmasını sağlayacaktır…

Kaynak: Türk Dil Kurumu resmi internet sitesi.

Lütfen Dikkat! Sitemizi kaynak göstermeden kesinlikle alıntı yapmayınız!!!

• 
  FİİL ÇEKİMİ İLE İLGİLİ YAZILIŞLAR
  Türkçemiz, sondan eklemeli yapısıyla zengin ve dinamik bir dildir. Ancak bu yapı özellikle fiil çekimi konusunda konuşma dilinin (söyleyiş) ve yazı dilinin (yazılış) birbirinden farklılaşmasına neden olabilirmektedir.…
• 
  DEYİMLERİN YAZILIŞI
  Deyimlerin yazılışı, Türkçe metin hazırlarken en sık karıştırılın dil bilgisi konularından biridir. Mesela “Göz atmak” mı yoksa “gözatmak” mı?, “Kulak asmak” mı yoksa “kulakasmak” mı?… Türkçemiz bu…
• 
  KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuz tarafından “Küçük Ünlü Uyumu”…
• 
  BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-İncelik Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuzun “Büyük Ünlü Uyumu” (kalınlık-incelik…
• 
  ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)
  Güzel ve zengil Türkçemiz ses uyumları ve ses olayları bakımından dünyanın en zengin dillerinden biridir. Ve dilimizin bu ahenkli yapısını korumak ve doğru kullanmak hem yazılı hem…
• 
  ÜNLÜ DÜŞMESİ NEDİR? ÖRNEKLERLE DETAYLI ANLATIM
  Türkçe, yapısal olarak eklemeli bir dildir. Kelime köklerine veya gövdelerine getirilen ekler, kelimelerin anlamlarını veya cümle içindeki görevlerini değiştirir. Bu ekleme süreci sırasında, dilin akıcılığını ve fonetik…