FİİL ÇEKİMİ İLE İLGİLİ YAZILIŞLAR

Türkçemiz, sondan eklemeli yapısıyla zengin ve dinamik bir dildir. Ancak bu yapı özellikle fiil çekimi konusunda konuşma dilinin (söyleyiş) ve yazı dilinin (yazılış) birbirinden farklılaşmasına neden olabilirmektedir. Yani günlük dildeki hızlı ve pratik söyleyişler yazı diline aktarıldığında ciddi yazım hatalarına yol açabilirler… Oysa Türkçemiz bu konuda net standartlar belirlemiştir.

Fiil çekimi ile ilgili yazılışlar konusunda, özellikle -a / -e, -acak / -ecek, -an / -en gibi kritik eklerden önce gelen ünlülerin neden daralmadığını ve hangi durumlarda karıştırıldığını; doğru kullanımın nasıl olması gerektiğini örneklerle göreceğiz.

Temel Kural: Söyleyişe Değil, Kurala Bakın

Türk Dil Kurumu (TDK)‘nin bu konudaki temel kuralı nettir: Fiil çekimlerinde; -a / -e, -acak / -ecek, -ayım / -eyim, -alım / -elim, -an / -en eklerinden önce gelen kök veya gövdenin son ünlüsü veya ekin kendi geniş ünlüsü (a/e), söyleyişte daralmaya (ı, i, u, ü olmaya) meyilli olsa bile, yazı dilinde kesinlikle a / e olarak yazılır.

Bu kuralın en sık ihlal edilme nedeni, “söyleyişte daralma” olarak bilinen fonetik olaydır. Konuşurken başlayacak yerine başlıyacak demek daha kolay gelebilir, ancak yazı dilinde bu bir hatadır.

Şimdi bu kuralı ek ek inceleyelim.

Gelecek Zaman Eki: -acak / -ecek Kullanımı

Bu, en yaygın hata yapılan alandır. Özellikle -a veya -e sesli harfi ile biten fiillere -acak / -ecek eki geldiğinde, araya giren y kaynaştırma harfi, kendinden önceki a/e sesini konuşma dilinde daraltır.

Kural: Fiil kökü ne olursa olsun ekten önceki sesli harf a veya e ise, yazı dilinde korunur.

Yanlış (Söyleyiş) ve Doğru (Yazılış) Karşılaştırması

Aşağıdaki tabloda, günlük dildeki telaffuzun yazıya dökülmesiyle oluşan hata ve TDK uyumlu doğru kullanım gösterilmektedir.

Olumsuz Çekimlerde Durum: -ma / -me + -acak

Hata, olumsuzluk eki -ma / -me aldığında da devam eder. Olumsuzluk ekinin a/e sesi de korunmalıdır.

• Yanlış: gelmiycek, sevmiycek, anlamıycam
• Doğru: gelmeyecek, sevmeyecek, anlamayacağım

Örnek Cümleler:

• Yanlış: Projeyi yarına kadar bitirmiycem.
• Doğru: Projeyi yarına kadar bitirmeyeceğim.
• Yanlış: O toplantıya katılmıycağını söyledi.
• Doğru: O toplantıya katılmayacağını söyledi.
• Yanlış: Neden dinlemiyorsun? (Bu şimdiki zaman ‘-yor’ eki, kural farklı, ancak ‘dinlemeyeceksin’ ile karıştırılır.)
• Doğru: Neden beni dinlemeyeceksin?

Sıfat-Fiil Eki: -an / -en Kullanımı

Gelecek zaman eki kadar yaygın bir başka hata da -an / -en sıfat-fiil ekinde yapılır. Konuşma dilindeki gelmiyen, başlıyan gibi kullanımlar yazıya aynen geçirilir.

Kural: Fiil kökü veya gövdesi a/e ile bitiyorsa veya olumsuzluk eki -ma / -me alıyorsa, bu a/e sesleri -an / -en ekinden önce daralmaz.

Olumlu Fiillerde (Kökü a/e ile bitenler)

Olumsuz Fiillerde (-ma / -me + -an)

Bu kullanım, olumlu fiillerden bile daha sık karıştırılır. Olumsuzluk ekinin a/e sesi korunmak zorundadır.

Örnek Cümleler:

• Yanlış: Sınava girmeyen öğrenciler, yarın gelsin.
• Doğru: Sınava girmeyen öğrenciler, yarın gelsin.
• Yanlış: Dersi anlamıyan var mı?
• Doğru: Dersi anlamayan var mı?
• Yanlış: Orada yaşıyan insanlar çok misafirperverdi.
• Doğru: Orada yaşayan insanlar çok misafirperverdi.

İstek ve Gereklilik Kipleri: -a / -e, -alım / -elim, -ayım / -eyim

Konuşma dilinde gidelim yerine gidilim, geleyim yerine geliyim demek yaygındır. Ancak bu kural setinde de a/e ünlüleri korunur.

Birinci Tekil Şahıs İstek Kipi: -ayım / -eyim

Kural: y kaynaştırma harfinden önceki a/e sesi daralmaz.

• Yanlış: görüyüm, geliyim, başlıyım, söyliyim
• Doğru: göreyim, geleyim, başlayayım, söyleyeyim

Örnek Cümleler:

• Yanlış: Müsaitseniz size bir şey söyliyim.
• Doğru: Müsaitseniz size bir şey söyleyeyim.
• Yanlış: Ben de sizinle geliyim mi?
• Doğru: Ben de sizinle geleyim mi?

Birinci Çoğul Şahıs İstek Kipi: -alım / -elim

Bu ekte de durum aynıdır. Özellikle e‘li fiillerde i‘ye kayma eğilimi görülür.

• Yanlış: gidilim, görilim, bekliyelim, başlıyalım
• Doğru: gidelim, görelim, bekleyelim, başlayalım

Örnek Cümleler:

• Yanlış: Hava çok güzel, dışarıda yiyelim mi?
• Doğru: Hava çok güzel, dışarıda yiyelim mi? (Burada ‘ye-‘ fiili ‘i’ye dönmez).
• Yanlış: Konuyu daha fazla uzatmıyalım.
• Doğru: Konuyu daha fazla uzatmayalım.

Zarf-Fiil Eki: -a / -e

“Gide gide”, “koşa koşa” gibi ikilemeli zarf-fiillerde veya “diye” (demek fiilinden) kelimesinde de kural geçerlidir.

• Fiil: De- (Demek)
• Yanlış: diyerek, diyen (Bu kullanımlar diye dışındaki -yor kuralı istisnasıdır)
• Doğru: diye (Burada deye olmaz, istisnadır)

Ancak a/e ile biten fiillerde durum TDK kuralına uyar:

• Başla- fiilinin zarf-fiil çekimi:
  • Yanlış: Başlıya başlıya yol bitti.
  • Doğru: Başlaya başlaya yol bitti.
• Bekle- fiilinin zarf-fiil çekimi:
  • Yanlış: Onu bekliye bekliye ağaç olduk.
  • Doğru: Onu bekleye bekleye ağaç olduk.

Kritik İstisna ve En Büyük Karışıklık: -yor Eki

Tüm bu kuralları okuyanların aklına şu soru gelir: “Peki neden ‘bekliyor’ diyoruz da ‘bekleyor’ demiyoruz?”

İşte bu, fiil çekimlerindeki en önemli ayrımdır:

Ana Kural: a/e geniş ünlüleri, -acak, -an, -a, -alım eklerinden önce KORUNUR.

İstisna Kural: a/e geniş ünlüleri, sadece ve sadece şimdiki zaman eki olan -yor ekinden önce DARALIR (ı, i, u, ü olur).

Bu, TDK tarafından kabul edilen tek meşru daralmadır.

-yor Eki ile Gelen Meşru Daralma Örnekleri

Daralmanın Yanlış Yere Uygulanması (Hata!)

Sorun, -yor ekinde gördüğümüz bu meşru daralmayı, diğer eklere de uygulama hatasından kaynaklanır.

Özel İstisna: de- ve ye- Fiilleri

“Demek” ve “yemek” fiilleri, -yor eki dışında da (-an, -a gibi) daralmaya uğrayan iki istisnai fiildir:

• de- (demek):
  • diyor (Doğru)
  • diyecek (Doğru – Burada daralmaz)
  • diyen (Doğru – Burada daralır)
  • diye (Doğru – Zarf-fiil)
• ye- (yemek):
  • yiyor (Doğru)
  • yiyecek (Doğru – Burada daralır)
  • yiyen (Doğru – Burada daralır)
  • yiye (Doğru – Zarf-fiil)

Bu iki fiil dışındaki fiiller (başla-, anla-, bekle- vb.) -an veya -acak alırken ASLA daralmaz.

Son Olarak, Yazarken Neden Dikkat Etmeliyiz?

Fiil çekimi ile ilgili yazılışlar, bir metnin kalitesini ve yazarının dil hakimiyetini doğrudan gösteren en önemli unsurlardan biridir.

Konuşma dilinin esnekliği ve hızı, gelmiyen, başlıyacak, görüyüm gibi pratik kullanımları doğurmuştur. Ancak standartlaştırılmış yazı dili, bir metnin herkes tarafından aynı şekilde ve net olarak anlaşılmasını sağlar.

Bir web sitesi makalesi, resmi bir e-posta veya akademik bir tez yazarken fiil çekimi kuralına uymak; yani -yor eki haricinde a/e geniş ünlülerinin -acak, -an, -alım, -ayım gibi eklerden önce korunması gerektiğini bilmek yazılı iletişiminizi profesyonel bir seviyeye taşıyacaktır…

Unutmayın!

1. “Bekliyor” doğrudur, çünkü -yor eki daraltır.
2. “Bekleyecek” doğrudur, çünkü -acak eki daraltmaz.
3. “Bekleyen” doğrudur, çünkü -an eki daraltmaz.

Lütfen Dikkat! Sitemizi kaynak göstermeden kesinlikle alıntı yapmayınız!!!

• 
  FİİL ÇEKİMİ İLE İLGİLİ YAZILIŞLAR
  Türkçemiz, sondan eklemeli yapısıyla zengin ve dinamik bir dildir. Ancak bu yapı özellikle fiil çekimi konusunda konuşma dilinin (söyleyiş) ve yazı dilinin (yazılış) birbirinden farklılaşmasına neden olabilirmektedir.…
• 
  DEYİMLERİN YAZILIŞI
  Deyimlerin yazılışı, Türkçe metin hazırlarken en sık karıştırılın dil bilgisi konularından biridir. Mesela “Göz atmak” mı yoksa “gözatmak” mı?, “Kulak asmak” mı yoksa “kulakasmak” mı?… Türkçemiz bu…
• 
  KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuz tarafından “Küçük Ünlü Uyumu”…
• 
  BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-İncelik Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuzun “Büyük Ünlü Uyumu” (kalınlık-incelik…
• 
  ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)
  Güzel ve zengil Türkçemiz ses uyumları ve ses olayları bakımından dünyanın en zengin dillerinden biridir. Ve dilimizin bu ahenkli yapısını korumak ve doğru kullanmak hem yazılı hem…
• 
  ÜNLÜ DÜŞMESİ NEDİR? ÖRNEKLERLE DETAYLI ANLATIM
  Türkçe, yapısal olarak eklemeli bir dildir. Kelime köklerine veya gövdelerine getirilen ekler, kelimelerin anlamlarını veya cümle içindeki görevlerini değiştirir. Bu ekleme süreci sırasında, dilin akıcılığını ve fonetik…