KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuz tarafından “Küçük Ünlü Uyumu” (düzlük-yuvarlaklık uyumu) dilimizin ritmini belirleyen bir diğer kritik kural olmasına rağmen genellikle göz ardı edilmekte veya karmaşık bulunmakta iken “Büyük Ünlü Uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) kuralına daha aşinayız.

“Küçük Ünlü Uyumu” kuralının ne olduğunu, Türkçedeki kelimelerin yapısını nasıl şekillendirdiğini, hangi durumlarda geçerli olup hangi durumlarda istisnaların devreye girdiğini çeşitli örneklerle aşağıda inceleyebilirsiniz. Böylece kelimelerin ses yapısına dair derin bir anlayış kazanabilirsiniz.

Küçük Ünlü Uyumu Nedir? Temel Tanım

Küçük Ünlü Uyumu, Türkçedeki ünlü harflerin düzlük (düz) veya yuvarlaklık (yuvarlak) özelliklerine göre birbirini takip etme kuralıdır.

Büyük Ünlü Uyumu’nun “kalın-ince” (arka damak-ön damak) ayrımına odaklanmasının aksine, Küçük Ünlü Uyumu dudakların aldığı şekle (dudak uyumu veya labial uyum) ve ağız açıklığına odaklanır.

Bu kural, bir kelimedeki birinci heceden sonraki hecelerin, kendinden önceki hecedeki ünlüye göre nasıl şekillenmesi gerektiğini belirler.

Kuralı Anlamak İçin: Düz ve Yuvarlak Ünlüler

Kuralın detaylarına girmeden önce, Türkçedeki 8 ünlü harfi bu kurala göre sınıflandırmamız şarttır:

1. Düz Ünlüler (Dudaklar düz veya yayvan): a, e, ı, i
2. Yuvarlak Ünlüler (Dudaklar büzüşür veya yuvarlaklaşır): o, ö, u, ü

Bu sınıflandırmayı bir de “genişlik” ve “darlık” açısından yaparsak, kuralı anlamak daha da kolaylaşır:

Küçük Ünlü Uyumu, bu iki gruptaki ünlülerin (Düz ve Yuvarlak) birbirini nasıl izlediğini iki temel prensipte açıklar.

Küçük Ünlü Uyumu Kuralları ve Detaylı Örnekler

Kuralı iki ana başlıkta inceleyebiliriz: Kelime “düz” ünlü ile başlıyorsa ne olur ve “yuvarlak” ünlü ile başlıyorsa ne olur?

1. Kural: Düz Ünlüden Sonra Düz Ünlü Gelir (a, e, ı, i)

Bir kelimenin herhangi bir hecesinde düz bir ünlü (a, e, ı, i) varsa, ondan sonra gelen hecedeki ünlü de mutlaka düz (a, e, ı, i) olmak zorundadır.

Alt Kural 1.1: ‘a’ ünlüsünden sonra ‘a’ veya ‘ı’ gelir.

• a → a: ka-pa-lı, ya-ba-nı, a-ra-ba, ka-fa, ma-sa, bas-ma, çat-lak
• a → ı: ba-kır, ka-pı, sa-kız, a-dım, ka-şın-tı, sa-rışın, a-ğır

Alt Kural 1.2: ‘e’ ünlüsünden sonra ‘e’ veya ‘i’ gelir.

• e → e: ge-ce, ke-le-bek, se-pet, ye-mek, pen-ce-re, gel-mek
• e → i: ge-lir, se-vinç, e-rik, de-mir, be-şir, yet-ki, sev-gi

Alt Kural 1.3: ‘ı’ ünlüsünden sonra ‘ı’ veya ‘a’ gelir.

• ı → ı: kı-rık, ı-lık, sı-kın-tı, yır-tık, ka-şın-tı, kı-vıl-cım
• ı → a: kı-sa, sı-cak, ı-ra, sı-pa, kır-baç, sı-va, ılık-laş-mak

Alt Kural 1.4: ‘i’ ünlüsünden sonra ‘i’ veya ‘e’ gelir.

• i → i: i-ri, bi-lir, ki-riş, di-lim, cin-ci-be-rik, ge-liş-mek
• i → e: i-nce, di-lek, çi-lek, bil-mek, sev-me-ye-cek

Özetle: Bir hecede (a, e, ı, i) varsa, sonraki hecede asla (o, ö, u, ü) bulunamaz. “Kavun” veya “Yağmur” gibi kelimelerin neden kurala aykırı olduğunu bu bölümde anlamaya başlıyoruz.

2. Kural: Yuvarlak Ünlüden Sonra Ne Gelir? (o, ö, u, ü)

İşlerin biraz daha detaylandığı kısım burasıdır. Bir hecede yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) varsa, ondan sonra gelen hecedeki ünlü iki farklı şekilde olabilir:

1. Düz – Geniş Ünlüler (a, e)
2. Yuvarlak – Dar Ünlüler (u, ü)

Alt Kural 2.1: ‘o’ ünlüsünden sonra ‘u’ veya ‘a’ gelir.

• o → u: o-muz, ko-rumak, so-run, bo-yun, do-ku, ko-ku, yo-sun
• o → a: o-ya, o-va, ko-va, or-ta, son-ra, ok-la-va, ko-ca

Alt Kural 2.2: ‘ö’ ünlüsünden sonra ‘ü’ veya ‘e’ gelir.

• ö → ü: ö-rüm-cek, gö-rüş, bö-lüş-mek, ö-ksü-rük, kö-pük, sö-ğüt
• ö → e: ör-dek, gör-mek, söz-leş-me, ön-ce, bö-rek, gö-rev

Alt Kural 2.3: ‘u’ ünlüsünden sonra ‘u’ veya ‘a’ gelir.

• u → u: u-zun, ku-ru, bu-run, ku-tu, uy-ku, u-mut
• u → a: u-fak, du-var, ku-ral, ku-cak, su-sak, bu-ra, tur-na

Alt Kural 2.4: ‘ü’ ünlüsünden sonra ‘ü’ veya ‘e’ gelir.

• ü → ü: ü-züm, gü-lüş, sü-rük-le-mek, bü-tün, kü-çült-mek
• ü → e: ü-zer, kü-rek, gü-neş, sü-re, yü-rek, cü-ce

Çok Önemli Bir Kısıtlama: ‘o’ ve ‘ö’ Ünlüleri

Küçük Ünlü Uyumu’nu tam olarak anlamak için kritik bir bilgiyi not etmemiz gerekir:

Öz Türkçe kelimelerde ‘o’ ve ‘ö’ ünlüleri sadece ilk hecede bulunur.

Bu kısıtlama, Küçük Ünlü Uyumu’nun 2. Kuralı’nın (Yuvarlak Ünlü Kuralı) neden “Yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak-dar (u, ü) veya düz-geniş (a, e) gelir” şeklinde olduğunu açıklar.

Neden “yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak-geniş (o, ö) gelir” diye bir kural yoktur? Çünkü ‘o’ ve ‘ö’ sesleri ikinci veya sonraki hecelerde bulunmaz.

Eğer bir kelimenin ikinci veya daha sonraki hecelerinde ‘o’ veya ‘ö’ görüyorsanız, o kelime büyük ihtimalle:

1. Alıntı (Yabancı) bir kelimedir: Dok-tor, ak-tör, pro-fe-sör, ban-drol, rad-yo, bi-don, ho-roz.
2. Birleşik bir kelimedir: Ba-şrol, ka-ra-yol, bi-lin-çol-mak.
3. -yor eki almış bir fiildir (Bu ekin özel bir durumu vardır).

Bu bilgi, bir kelimenin Türkçe kökenli olup olmadığını anlamak için de güçlü bir ipucudur.

Küçük Ünlü Uyumuna Aykırı Durumlar ve İstisnalar

Hiçbir dil kuralı %100 kusursuz işlemez. Dil, yaşayan bir varlıktır ve zamanla ses değişiklikleri, alıntılar ve istisnalar oluşur. Küçük Ünlü Uyumu kuralına uymayan durumlar da mevcuttur.

1. Kurala Aykırı Öz Türkçe Kelimeler

Türkçe kökenli olmasına rağmen, tarihsel ses değişimleri nedeniyle bugün Küçük Ünlü Uyumu’na uymayan kelimelerimiz vardır. Bu kelimeler kural dışı kabul edilir ve “Düz ünlüden sonra yuvarlak ünlü” (a → u) formunu gösterirler.

Bu kelimelerin sayısı sınırlıdır ve en bilinenleri şunlardır:

• avuç (a’dan sonra u gelmiş)
• avurt
• çamur
• kabuk
• kavuk
• kavun
• kavurmak
• kavuşmak
• savurmak
• yağmur

Bu kelimeler istisnadır ve dilimizde bu şekilde yerleşmiştir.

2. Alıntı (Yabancı Kökenli) Kelimeler

Türkçeye başka dillerden (Arapça, Farsça, Fransızca, İngilizce vb.) giren kelimelerde ünlü uyumu kuralları aranmaz. Bu kelimeler, alındıkları dilin fonetik yapısını korurlar.

• Düz’den sonra Yuvarlak gelenler:
  • Müzik (ü’den sonra i gelmiş, kurala uyar gibi görünse de e gelmeliydi; ancak ‘i’ düzdür, ‘ü’ yuvarlaktır, kurala uymaz) -> Düzeltme: ü’den sonra i gelmez, ü’den sonra ü veya e gelir. mü-zik uymaz. -> Tekrar Düzeltme: Bu ‘i’den sonra ‘e’ kuralı için bir örnek değil, ‘ü’ (yuvarlak) sonrası ‘i’ (düz-dar) geldiği için kurala aykırı. Yuvarlaktan sonra düz-geniş (e) veya yuvarlak-dar (ü) gelmeliydi.
  • Kabul (a’dan sonra u gelmiş)
  • Daktilo (a’dan sonra i gelmiş, i’den sonra o gelmiş. Tamamen aykırı)
  • Mühim
  • Mümin
  • Vakur
  • Memur
  • Sabun
• İkinci Hecede ‘o’ veya ‘ö’ Bulunduranlar:
  • Alkol
  • Aktör
  • Bandrol
  • Doktor
  • Profösör
  • Radyo
  • Balkon
  • Salon
  • Horoz

3. Ekler (Suffixes) ve Uyum Durumu

Küçük Ünlü Uyumu’nun en karmaşık kısmı eklerin davranışıdır.

Durum 1: Ekler Genellikle Kurala Uyar Ekler, eklendikleri kelimenin son ünlüsüne uyum sağlar.

• göz → göz-lük (ö’den sonra ü)
• odun → odun-cu (u’dan sonra u)
• yol → yol-cu (o’dan sonra u)
• kısa → kısa-dan (a’dan sonra a)
• ince → ince-lik (e’den sonra i)

Durum 2: Kurala Aykırı Köklere Gelen Ekler İlginç bir şekilde, kök (kelime) kurala aykırı olsa bile, ek genellikle kelimenin son ünlüsüne uymaya çalışır.

• Kavun (aykırı) → kavun-u (u’dan sonra u geldi, ek kendi içinde uyumlu)
• Yağmur (aykırı) → yağmur-luk (u’dan sonra u geldi, ek kendi içinde uyumlu)
• Müzik (aykırı) → müzik-çi (i’den sonra i geldi, ek kendi içinde uyumlu)
• Konsolos (aykırı) → konsolos-luk (o’dan sonra u geldi, ek kendi içinde uyumlu)

Durum 3: Bazı Ekler Uyum Dışıdır (Uyumsuz Ekler) Bazı ekler ses yapılarından dolayı Küçük Ünlü Uyumu’na hiçbir zaman uymazlar. Bu ekler kalıplaşmıştır.

• -yor (Şimdiki Zaman Eki): Bu ek, Türkçedeki en meşhur uyum bozucu ektir. Kendinden önceki ünlüyü (a, e) daraltır (ı, i, u, ü) ve her zaman ‘o’ sesiyle geldiği için kendinden önceki heceyle Küçük Ünlü Uyumu’nu bozar.
  • gel-i–yor (i’den sonra o gelmez)
  • bak-ı–yor (ı’dan sonra o gelmez)
  • gör-ü–yor (ü’den sonra o gelmez)
  • oku-yor (u’dan sonra o gelmez)
• -ki (Aitlik Eki): Bu ek genellikle uyuma girmez.
  • Akşam-ki (a’dan sonra i)
  • Yarın-ki (ı’dan sonra i)
  • Masa-daki (a’dan sonra i)
  • İstisna: Sadece ‘bugün’ ve ‘dün’ kelimelerinde uyuma girer: bügün–kü, dün-kü. (ü’den sonra ü gelmiş).
• -ken (Zarf-fiil Eki):
  • Başlar-ken (a’dan sonra e)
  • Uyur-ken (u’dan sonra e)
• -mtırak (Pekiştirme Eki):
  • Sarı-mtırak (ı’dan sonra ı gelmesi gerekirken m harfi araya girer ve sonra a gelir, ancak ek kalıptır).
  • Yeşil-imtırak
• Bazı Alıntı Kelimelere Gelen Ekler:
  • Alkol (aykırı) → alkol-lü (o’dan sonra ü gelmiş, TDK bunu istisna kabul eder)
  • Bandrol (aykırı) → bandrol-lü (o’dan sonra ü)
  • Kabul (aykırı) → kabul-ü (u’dan sonra ü)

Küçük Ünlü Uyumu ve Büyük Ünlü Uyumu Farkı

Bu iki kural sıkça karıştırılır. Aralarındaki farkı netleştirmek gerekir:

Bir kelimenin tam anlamıyla “Türkçe ses yapısına uygun” sayılması için genellikle her iki kurala da uyması beklenir.

• Kelebek: Hem büyük (ince-ince-ince) hem küçük (e→e, e→e) uyumuna uyar.
• Yorgunluk: Hem büyük (kalın-kalın-kalın) hem küçük (o→u, u→u) uyumuna uyar.
• Kardeş: Büyük ünlü uyumuna uymaz (a→e). Küçük ünlü uyumuna uyar (a→e).
• Yağmur: Büyük ünlü uyumuna uyar (a→u, ikisi de kalın). Küçük ünlü uyumuna uymaz (a’dan sonra u gelmiş).

Küçük Ünlü Uyumu Neden Önemli?

Küçük Ünlü Uyumu, Türkçenin matematiksel ve ritmik yapısını ortaya koyan en temel kurallardan biridir. Her ne kadar günlük konuşmada farkında olmasak da, yeni kelimeler türetirken (özellikle eklerle) bu kuralı içgüdüsel olarak kullanırız.

Yabancı kelimelerin dilimize uyum sağlama sürecinde veya yazım kurallarında tereddüt yaşadığımızda, bu kuralları bilmek bize rehberlik eder. Küçük Ünlü Uyumu, ‘avuç’ veya ‘yağmur’ gibi istisnalarıyla, ‘-yor’ eki gibi uyum bozucularıyla ve ‘doktor’ gibi alıntı kelimeleriyle birlikte, Türkçenin hem ne kadar kurallı hem de ne kadar esnek bir dil olduğunu kanıtlar niteliktedir…

Lütfen Dikkat! Sitemizi kaynak göstermeden kesinlikle alıntı yapmayınız!!!

• 
  FİİL ÇEKİMİ İLE İLGİLİ YAZILIŞLAR
  Türkçemiz, sondan eklemeli yapısıyla zengin ve dinamik bir dildir. Ancak bu yapı özellikle fiil çekimi konusunda konuşma dilinin (söyleyiş) ve yazı dilinin (yazılış) birbirinden farklılaşmasına neden olabilirmektedir.…
• 
  DEYİMLERİN YAZILIŞI
  Deyimlerin yazılışı, Türkçe metin hazırlarken en sık karıştırılın dil bilgisi konularından biridir. Mesela “Göz atmak” mı yoksa “gözatmak” mı?, “Kulak asmak” mı yoksa “kulakasmak” mı?… Türkçemiz bu…
• 
  KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuz tarafından “Küçük Ünlü Uyumu”…
• 
  BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (Kalınlık-İncelik Uyumu)
  Türkçe, ses bilgisi (fonetik) açısından dünyanın en zengin ve kurallı dillerinden biridir. Dilimizin bu ahenkli yapısının temel taşlarını da “ünlü uyumları” oluştururlar. Çoğumuzun “Büyük Ünlü Uyumu” (kalınlık-incelik…
• 
  ÜNSÜZ TÜREMESİ (ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ)
  Güzel ve zengil Türkçemiz ses uyumları ve ses olayları bakımından dünyanın en zengin dillerinden biridir. Ve dilimizin bu ahenkli yapısını korumak ve doğru kullanmak hem yazılı hem…
• 
  ÜNLÜ DÜŞMESİ NEDİR? ÖRNEKLERLE DETAYLI ANLATIM
  Türkçe, yapısal olarak eklemeli bir dildir. Kelime köklerine veya gövdelerine getirilen ekler, kelimelerin anlamlarını veya cümle içindeki görevlerini değiştirir. Bu ekleme süreci sırasında, dilin akıcılığını ve fonetik…