AYRI YAZILAN BİRLEŞİK KELİMELER VE YAZIM KURALLARI

Ayrı yazılan birleşik kelimeler ve yazım kurallarının doğru kullanımı, Türkçenin zenginliğini ve ifade gücünü yansıtır. Yazılı ve sözlü iletişimde bu kurallara dikkat etmek, dilin doğru ve etkili kullanılmasını sağlar…

Türkçe, zengin kelime hazinesi ve dilbilgisi kurallarıyla dünyanın en köklü dillerinden biridir. Dilimizde kelime oluşturma süreçleri, anlamların doğru ve etkili bir şekilde iletilmesi için büyük önem taşır. Birleşik kelimeler, iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek yeni bir anlam oluşturmasıyla meydana gelir. Bu kelimeler, bazen bitişik bazen de ayrı yazılır. Ayrı yazılan birleşik kelimeler, yazım kuralları açısından dikkat edilmesi gereken özel durumlardan biridir. Bu makalede, ayrı yazılan birleşik kelimelerin yazım kurallarını detaylı bir şekilde inceleyecek, örneklerle pekiştirecek ve dikkat edilmesi gereken noktaları vurgulayacağız.

1. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller

Etmek, olmak, eylemek, kılmak gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller, eğer ilk kelimede ses düşmesi veya türemesi yoksa ayrı yazılır.

Örnekler:

• Arz etmek
• Kabul etmek
• Dans etmek
• Not etmek
• Var olmak
• Yok olmak

Açıklama:

• “Not etmek” birleşik fiilinde her iki kelime de anlamını korur ve herhangi bir ses değişikliği yoktur. Bu nedenle ayrı yazılır.
• Ancak “seyretmek” kelimesinde “seyir etmek” birleşiminde ses düşmesi olduğu için bitişik yazılır.

2. Anlam Değişikliğine Uğramayan Birleşik Kelimeler

Ayrı yazılan birleşik kelimeler ve yazım kurallarında birleşme sırasında kelimelerden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramıyorsa, bu tür birleşik kelimeler ayrı yazılır.

a. Hayvan Türleriyle Kurulanlar

Hayvan isimleriyle oluşturulan birleşik kelimeler genellikle ayrı yazılır.

Örnekler:

• Köpek balığı
• Kılıç balığı
• Yılan balığı
• Deve kuşu
• Saka kuşu
• Hamam böceği
• Uğur böceği

Açıklama:

• “Köpek balığı” ifadesinde “köpek” ve “balık” kelimeleri kendi anlamlarını korur, yeni bir türü ifade eder.

b. Bitki Türleriyle Kurulanlar

Bitki isimleriyle oluşturulan birleşik kelimeler de ayrı yazılır.

Örnekler:

• Çuha çiçeği
• Lavanta çiçeği
• Küpe çiçeği
• Ayrık otu
• Ökse otu
• Beşparmak otu

Açıklama:

• “Lavanta çiçeği” ifadesinde her iki kelime de anlamını korur, bu nedenle ayrı yazılır.

Not: Bazı bitki isimleri gelenekselleştiği için bitişik yazılır. Örneğin, “semizotu”, “dereotu” gibi.

c. Nesne, Eşya ve Alet Adlarıyla Kurulanlar

Eşyalar, araç-gereçler veya nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Duvar saati
• Kol saati
• Masa örtüsü
• El kitabı
• Çakmak taşı
• Kireç taşı

Açıklama:

• “Duvar saati” ifadesinde “duvar” ve “saat” kelimeleri kendi anlamlarını korur.

ç. Yol ve Ulaşımla İlgili Birleşik Kelimeler

Ulaşım ve yol tarifleriyle ilgili birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Kara yolu
• Deniz yolu
• Keçi yolu
• Çevre yolu

Açıklama:

• “Kara yolu” ifadesinde “kara” ve “yol” kelimeleri kendi anlamlarını korur.

d. Durum, Olgu ve Olay Bildirenler

Olay veya durum bildiren birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Baş ağrısı
• İş birliği
• Güç birliği
• Yer çekimi
• Ses uyumu

Açıklama:

• “İş birliği” ifadesinde iki kelime de kendi anlamlarını koruyarak yeni bir anlam bütünlüğü oluşturur.

e. Bilim ve Bilgi Sözcükleriyle Kurulanlar

Bilim dalları ve bilgi ile ilgili terimler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Dil bilimi
• Halk bilimi
• Ruh bilimi
• Toplum bilimi
• Dil bilgisi

Açıklama:

• “Dil bilimi” ifadesinde “dil” ve “bilim” kelimeleri kendi anlamlarını korur.

f. Yuvar ve Küre Sözleriyle Kurulanlar

“Yuvar” ve “küre” kelimeleriyle kurulan terimler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Hava küre
• Su küre
• Yer yuvarı
• Isı yuvarı

Açıklama:

• “Hava küre” ifadesinde “hava” ve “küre” kelimeleri anlamlarını korur.

g. Yiyecek ve İçecek Adlarıyla Kurulanlar

Yiyecek ve içecek isimleriyle oluşturulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Kuru fasulye
• Badem şekeri
• Kestane şekeri
• Adana kebabı
• İzmir köftesi
• Yoğurt çorbası

Açıklama:

• “Kuru fasulye” ifadesinde “kuru” ve “fasulye” kelimeleri kendi anlamlarını korur.

ğ. Gök Cisimleri

Gök cisimlerinin isimleri ayrı yazılır.

Örnekler:

• Kutup Yıldızı
• Kuyruklu yıldız
• Çoban Yıldızı
• Gök taşı

Açıklama:

• “Kutup Yıldızı” ifadesinde her iki kelime de kendi anlamlarını korur.

h. Organ veya Organ Yerine Geçen Sözcüklerle Kurulanlar

Vücut organları veya bunların yerine geçen ifadelerle kurulan kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Elmacık kemiği
• Köpek dişi
• Safra kesesi
• Yüzük parmağı

Açıklama:

• “Elmacık kemiği” ifadesinde “elmacık” ve “kemik” kelimeleri anlamlarını korur.

ı. Benzetme Yoluyla Kurulanlar

İnsanın bir niteliğini anlatmak üzere benzetme yoluyla kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Eski kurt
• Çetin ceviz
• Demir yumruk
• Kara maşa

Açıklama:

• “Eski kurt” ifadesinde “eski” ve “kurt” kelimeleri kendi anlamlarını korur ve bir kişilik özelliğini vurgular.

i. Zamanla İlgili Birleşik Kelimeler

Zaman ifadeleriyle kurulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Gece yarısı
• Hafta sonu
• Gün ortası
• Bağ bozumu

Açıklama:

• “Gece yarısı” ifadesinde “gece” ve “yarı” kelimeleri kendi anlamlarını korur.

3. Sıfat-Fiil Ekleriyle Kurulan Birleşik Kelimeler

-r/-ar/-er, -maz/-mez ve -an/-en sıfat-fiil ekleriyle kurulan ve sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Bakar kör
• Çalar saat
• Güler yüz
• Tükenmez kalem
• Görünmez kaza
• Uçan daire

Açıklama:

• “Çalar saat” ifadesinde “çalmak” fiilinden türeyen “çalar” ve “saat” kelimeleri ayrı yazılır.

4. Renk İsimleriyle Kurulan Birleşik Kelimeler

a. Renk Sözü veya Renk İsimleriyle Kurulanlar

Renk sözü veya renk isimleriyle kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır.

Örnekler:

• Gümüş rengi
• Saman rengi
• Bal rengi
• Portakal rengi

Açıklama:

• “Gümüş rengi” ifadesinde “gümüş” ve “renk” kelimeleri anlamlarını korur.

b. Rengin Tonunu Belirten Sıfatlarla Kurulanlar

Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır.

Örnekler:

• Açık mavi
• Koyu yeşil
• Kirli sarı
• Parlak kırmızı

Açıklama:

• “Açık mavi” ifadesinde “açık” sıfatı, “mavi” renginin tonunu belirtir.

5. Yer Adlarında Kullanılan Kelimeler

Yer adlarında kullanılan yön ve konum bildiren kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Doğu Anadolu
• Güney Amerika
• Kuzey Kutbu
• Batı Trakya
• Orta Asya
• Yakın Doğu

Açıklama:

• “Kuzey Kutbu” ifadesinde “kuzey” ve “kutup” kelimeleri anlamlarını korur.

6. Kişi Adlarından Oluşan Yer ve Kuruluş İsimleri

Mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy gibi yer ve kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç kişi adları ayrı yazılır.

Örnekler:

• Yunus Emre Mahallesi
• Ziya Gökalp Bulvarı
• Nene Hatun Caddesi
• Fevzi Çakmak Sokağı
• Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi

Açıklama:

• “Yunus Emre Mahallesi” ifadesinde “Yunus Emre” adı ayrı yazılır.

7. Dış, İç, Sıra Sözleriyle Oluşturulan Birleşik Kelimeler

“Dış”, “iç”, “sıra” sözleriyle oluşturulan birleşik kelimeler ve terimler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Çağ dışı
• Yasa dışı
• Yurt içi
• Hafta içi
• Aklı sıra
• Yanı sıra

Açıklama:

• “Yasa dışı” ifadesinde “yasa” ve “dış” kelimeleri anlamlarını korur.

8. Alt ve Üst Sözleriyle Oluşturulan Birleşik Kelimeler

Somut olarak yer belirten “alt” ve “üst” sözleriyle oluşturulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Yer altı
• Su altı
• Toprak altı
• Böbrek üstü bezi

Açıklama:

• “Yer altı” ifadesinde “yer” ve “altı” kelimeleri anlamlarını korur.

9. Diğer Ön Eklerle Oluşturulan Birleşik Kelimeler

“Alt”, “üst”, “ana”, “ön”, “arka”, “yan”, “karşı”, “iç”, “dış”, “orta”, “büyük”, “küçük”, “sağ”, “sol”, “peşin”, “bir”, “iki”, “tek”, “çok”, “çift” gibi kelimelerin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

Örnekler:

• Alt yazı
• Üst geçit
• Ana dil
• Ön yargı
• Arka plan
• Yan etki
• Karşı görüş
• İç savaş
• Dış borç
• Orta kulak
• Büyük harf
• Küçük harf
• Sağ bek
• Sol açık
• Peşin hüküm
• Bir hücreli
• İki anlamlı
• Tek eşli
• Çok hücreli
• Çift kanatlılar

Açıklama:

• “Alt yazı” ifadesinde “alt” ve “yazı” kelimeleri kendi anlamlarını korur.

10. Özel Durumlar ve İstisnalar

• UYARI: Çiçek dışında anlamlar taşıyan “baklaçiçeği” (renk), “narçiçeği” (renk), “suçiçeği” (hastalık) gibi kelimeler bitişik yazılır.
• UYARI: Ot dışında anlamlar taşıyan “ağızotu” (barut), “sıçanotu” (arsenik) gibi kelimeler bitişik yazılır.
• UYARI: Yazımı gelenekleşmiş olan “semizotu”, “dereotu” gibi kelimeler bitişik yazılır.
• UYARI: Ses düşmesine uğramış olan “çöreotu” kelimesi bitişik yazılır.

Sonuç ve Öneriler

Ayrı yazılan birleşik kelimeler ve yazım kurallarının doğru kullanımı, Türkçenin zenginliğini ve ifade gücünü yansıtır. Yazılı ve sözlü iletişimde bu kurallara dikkat etmek, dilin doğru ve etkili kullanılmasını sağlar.

Öğrencilere Tavsiyeler:

• Yazım Kılavuzunu İnceleyin: Türk Dil Kurumu’nun yazım kılavuzunu ve güncel kaynakları takip edin.
• Pratik Yapın: Yazdığınız metinlerde bu kuralları uygulayarak pratik yapın.
• Okuma Alışkanlığı Edinin: Kitaplar, makaleler ve çeşitli metinleri okuyarak doğru kullanımı gözlemleyin.
• Dikkatli Olun: Benzer görünen ancak farklı yazılan kelimelere dikkat edin.

AYRICA BKZ. EDEBİYAT DEĞERLERİMİZ

• 
  ÖMER SEYFETTİN
  Milli Edebiyat akımının öncülerinden biri olarak, dilin sadeleşmesine ve milli bilincin oluşmasına katkıda bulunan Ömer Seyfettin, hikâyeleriyle milli değerleri, toplumsal sorunları ve insan ilişkilerini ustalıkla işlemiştir. Hikâyelerinde…
• 
  RIFAT ILGAZ
  Toplumsal sorunları mizahi ve eleştirel bir dille işlemiş, eserleriyle geniş kitlelere ulaşmıştır. Özellikle “Hababam Sınıfı” eseriyle geniş bir kitleye ulaşmış, mizahi ve eleştirel anlatımıyla tanınmıştır… Hayatı, Eserleri…
• 
  ÂŞIK VEYSEL
  Sazı ve sözleriyle insanlara umut, sevgi ve birlik mesajları vermiştir. Âşık Veysel’in eserlerini dinlemek ve okumak, Anadolu’nun ruhunu ve insanının duygularını anlamak için önemli bir adımdır… Hayatı,…
• 
  GÜLTEN DAYIOĞLU
  Eserlerinde çocukların dünyasını, hayallerini ve sorunlarını işleyerek onların kalbine dokunmuştur. Gülten Dayıoğlu’nun eserlerini okumak, çocukların dünyasını anlamak, hayal gücünü geliştirmek ve kültürel değerlerimizi tanımak için önemli bir…
• 
  TARIK BUĞRA
  Eserlerinde tarihî, toplumsal ve bireysel temaları ustalıkla işlemiş, Türk insanının ruhunu ve değerlerini yansıtmıştır. Onun eserlerini okumak, Türkiye’nin tarihini, toplumsal yapısını ve insan psikolojisini anlamak için önemli…
• 
  CEVAT ŞAKİR KABAAĞAÇLI (HALİKARNAS BALIKÇISI)
  Denize olan tutkusunu, doğa sevgisini ve insan hikâyelerini ustalıkla işlemiş, eserleriyle geniş kitlelere ulaşmıştır. Onun eserlerini okumak, Ege ve Akdeniz’in zenginliklerini, Anadolu’nun kültürel mirasını ve insanın doğayla…